بادگیرها در عین زیبایی و زینت بخشیدن به ساختمان‌ها، نقش بس ارزنده در چگونگی تهویه فضای درونی ساختمان‌ها دارند. آن‌ها برج‌هایی هستند که با توجه به نحوه ساختمان ویژه خود جریان طبیعی هوا را به داخل بناهای مختلف هدایت می‌کنند و از مصادیق بارز استفاده‌ از انرژی پاک محسوب می‌شوند.

معماری بادگیر

بادگیرها سازه‌های سنتی در معماری اصیل ایران هستند که با عملکردی یکسان، ساختارهای گوناگونی دارند. بررسی بادگیرهای موجود در نقاط مختلف ایران نشان می‌دهد که تفاوت‌های ساختاری آن‌ها از نیاز اقلیمی و تکامل معماری سرچشمه گرفته است.

با مطالعه در ساختمان بادگیرها می‌توان بادگیرها را به سه دسته تقسیم کرد که عبارت‌اند از بادگیر اردکانی، بادگیر کرمانی و بادگیر یزدی.

بادگیر اردکانی بیشتر در منطقه اردکان دیده می‌شود که برای چشمه‌های بادگیر رو به باد مطبوع اصفهانی بوده است و از سمت غرب، شرق و جنوب منفذی ندارد. ساختار این بادگیرها از لحاظ معماری، ساده و از لحاظ اقتصادی مقرون‌به‌صرفه است. در بعضی از شهرهای جنوبی ایران مانند بندرعباس، بوشهر و ... که در مجاورت دریا هستند، بادگیرهای یک‌طرفه‌ای روبه‌دریا ساخته شده تا بادهایی را که از روی آب گذشته و به صورت نسیم خنکی درمی‌آیند به فضای داخلی ساختمان انتقال دهند.

بادگیر کرمانی از نظر معماری، ساده و تقریباً کوچک هستند و چون دوطرفه هستند به آن‌ها بادگیر دوقلو نیز می‌گویند. کارکرد این بادگیرها نسبت به بادگیرهای اردکانی دقیق‌تر است زیرا فشار باد، موجب تخلیه سریع هوای گرم و آلوده می‌شود.

بادگیر یزدی که از سایر انواع بادگیرها بزرگ‌تر است، معمولاً به‌صورت چهار طرفه ساخته می‌شود و ارتفاع آن زیاد است. این نوع بادگیر از نظر معماری از سایر انواع بادگیرها پیچیده‌تر و زیباتر بوده که از زیباترین و بلندترین از این نوع، بادگیر باغ دولت‌آباد یزد است.

بادگیرها از اجزا مختلفی تشکیل می‌شوند که برخی از آن‌ها جنبه زیبایی‌شناسانه دارد و برخی به‌شدت در عملکرد بادگیر نقش دارند. شناخت این اجزا به فهم بهتر ساختار بادگیرها کمک شایانی خواهد کرد.

اجزای بادگیر عبارت‌اند از قفسه که قسمت رأس بادگیر است و شامل مجاری عبور دهنده جریان هوا است، ساقه آن بخش از بدنه بادگیر که حدفاصل قفسه و بام قرار گرفته است و تیغه، تیغه‌ها عناصری متشکل از خشت و آجر هستند که کانال بادگیر را به چند کانال کوچک تقسیم می‌کنند. تیغه‌ها به دو نوع تیغه‌های اصلی و فرعی تقسیم می‌شوند.

در بادگیرهای هرمزگان هر دو نوع وجود دارد. تیغه اصلی به دیواره‌های عمودی گفته می‌شود که درون مجرای بادگیر ساخته می‌شوند و از سقف بادگیر تا ارتفاعی که زیر بادگیر سرگیر نباشد، پایین آورده می‌شوند. این تیغه‌ها بین 18 تا 25 سانتی‌متر ضخامت دارند. تیغه‌های اصلی تا مرکز برج ادامه پیدا می‌کنند و برخلاف تیغه‌های بادگیر یزد که به فرم‌های متنوعی دیده می‌شوند در هرمزگان تیغه‌ها با فرم  X  شکل دیده می‌شوند. ارتفاع تیغه‌های اصلی از کف اتاق بادگیر در بادگیرهای گوناگون تقریباً به یک اندازه است و بین 180 تا 190 سانتی‌متر از کف فاصله دارند.

در دهانه ورودی باد در بادگیر (قفسه) گاهی تیغه‌هایی با عرض 12-8 سانتی‌متر دیده می‌شود که از عرض دیوار بیرونی بادگیر پیش‌تر نمی‌روند و به آن‌ها تیغه فرعی گفته می‌شود. در هرمزگان به‌ندرت می‌توان تیغه فرعی مشاهده کرد. در بادگیرهای یزد به خاطر فرم مستطیل بسیاری از پلان‌ها و تفکیک پلان بادگیر به کانال‌های کوچک‌تر به کمک تیغه‌های اصلی و به دلیل اینکه هر کانال باید تنها از یک سمت منفذ ورود باد داشته باشد، بنابراین برخی از منافذ در برخی از جبهه‌ها به‌ویژه جبهه طولی بادگیر با خشت بسته می‌شود تا عبور جریان باد برای هر کانال تنها از یک سمت مهیا شود.

در هرمزگان از آنجاکه فرم پلان مربع و یا تناسباتی نزدیک مربع دارد و فرم تیغه‌ها نیز X شکل است، این امکان را به وجود می‌آورد که کانال‌های فرعی به وجود آمده با تیغه‌ها تنها از یک سمت، باد دریافت کنند و لزومی به بستن بخشی از دهانه ورودی باد وجود ندارد در نتیجه، منفذ بسته در بادگیرهای هرمزگان وجود ندارد.

منافذ باز و بسته، در نمای بادگیرها به هر فضایی که مابین دوتیغه (چه تیغه اصلی باشد و چه فرعی) قرار گیرد منفذ گفته می‌شود و چنانچه باز باشد و هوا بتواند از میان آن عبور کند منفذ باز و در غیر این صورت منفذ بسته نامیده می‌شود.

بررسی نحوه عملکرد بادگیر

عملکرد شبانه و روزانه بادگیر در زمانی که سرعت باد صفر است، در شب به علت پایین بودن دمای محیط و تشعشع حرارتی از سطح دیوارهای خارجی بادگیر به آسمان، مقداری انرژی سرمایی در جرم ساختمان بادگیر ذخیره می‌شود. در ساعات اولیه صبح، در  اثر نیروی شناوری مقداری هوا وارد ساختمان می‌شود، در اوایل شب به علت گرم بودن دیوارهای بادگیر، چگالی هوای داخل ستون بادگیر نسبت به چگالی هوای محیط کم می‌شود، در اثر اختلاف چگالی، هوا از داخل بادگیر به محیط هدایت می‌شود. در اثر تشعشع خورشید در طی روز، دمای دیوارهای بادگیر بالا می‌رود و هوای داخل ستون بادگیر نسبت به هوای محیط سبک‌تر می‌شود. بنابراین هوای داخل ساختمان از طریق بادگیر به محیط هدایت می‌شود. در واقع در این حالت بادگیر، مانند یک دودکش عمل می‌کند.

عملکرد بادگیر زمانی که باد با سرعت مناسبی بوزد، در هنگام وزش باد، هوای خنک در شب از طریق خود بادگیر وارد ساختمان می‌شود و در اوایل صبح نیز هوا با عبور از ستون بادگیر که در شب قبل مقداری انرژی سرمایی در خود ذخیره کرده، خنک می‌شود. در روز نیز هوا با کمی تغییرات درجه حرارت، وارد ساختمان می‌شود.

ویژگی‌های سازه‌ای

آن بخش از بادگیر که حدفاصل دهانه و بام قرار دارد، ستون بادگیر نامیده می‌شود. هر چه بادگیر بلندتر باشد ستون آن نیز بلندتر خواهد بود. ستون بادگیرهای هرمزگان یکپارچه و فاقد هرگونه بخش کردن‌های افقی است و اما بخش کردن‌های عمودی با قوس‌های مدور نیز دیده‌شده است که جنبه تزیینی دارند و فاقد هرگونه عملکردی هستند.

کانال بادگیر

کانال بادگیر، مجرایی است که به‌ دلیل وجود تیغه‌های داخلی بادگیر به وجود می‌آید و در نتیجه به لحاظ فرم و شکل متأثر از فرم تیغه‌های اصلی و چگونگی تقسیم‌بندی کانال اصلی بادگیر هستند. تفکیک بادگیرهای هرمزگان با تیغه‌های ضربدری شکل باعث می‌شود تا چهار کانال منشوری شکل با قاعده مثلث متساوی‌الساقین و یا متساوی‌الاضلاع در هر بادگیر ایجاد شود. هر کانال از وجه قاعده مثلث در قسمت قفسه بادگیر می‌تواند باد را دریافت کند.

مصالح، بافت و رنگ بادگیرها

اهمیت مواد تشکیل‌دهنده کالبد بادگیر به‌عنوان عنصری با کارکرد اقلیمی واضح است. برخلاف عدم نیاز به ذخیره گرمایی، استفاده از مصالح خشت و آجر در مناطق گرم و مرطوب هرمزگان به‌وضوح دیده می‌شود، که احتمالاً به دلیل استفاده از مصالح بوم آورد بوده است. در ضمن این‌که ملات به کار گرفته‌شده، گچ و ساروج است که مانع نفوذ رطوبت به داخل جداره‌های بادگیر می‌شود. چراکه بخار آب موجود در هوا در این اقلیم به صورت قطرات شبنم بر روی سطحی که دمای آن کمتر از نقطه شبنم هوای محیط‌زیست است، می‌نشیند و اگر نفوذپذیری رطوبتی دیوارها و سطح بنا زیاد باشد، این قطرات به‌ دلیل فشار اسمزی یا مکش مصالح، در دیوار نفوذ کرده و هم باعث تخریب سطوح بنا شده و هم املاح موجود در مصالح، به‌ کار برده شده در دیوارها را با خود به سطح خارجی هدایت می‌کند. در ضمن رنگ رویه خارجی بادگیر به دلیل استفاده از ملات گچ و ساروج، سفیدرنگ است که خود مانع جذب اشعه خورشید و بازتاب بیشتر آن می‌شود و سطح صیقلی آن نیز در بازتاب بیشتر پرتوها کمک شایان توجهی خواهد کرد. لذا نوع استفاده از مصالح برای ساخت بادگیر خود گویای تطبیق آن با اقلیم است که بهره‌وری بیشتر آن را در راستای کارکرد اقلیمی‌اش فراهم می‌آورد.

تزیینات

تزیینات بادگیرها به‌ندرت در هرمزگان دیده می‌شوند و علت آن را شاید بتوان توانایی اقتصادی پایین مردم استان و ساختن بنا با حداقل هزینه دانست. تنها در مواردی خاص ازجمله بادگیرهای خانه‌های تاجران هرمزگانی می‌توان این تزیینات را مشاهده کرد و مهم‌ترین دلیل آن این بوده که تاجران هرمزگانی از طریق دریا تبادلات تجاری با هندی‌ها داشتند و با کشتی به کشور هند سفر می‌کردند که این مبادلات تجاری و آمدورفت به‌طورقطع تأثیراتی در حوزه مبادلات فرهنگی نیز میان دو سرزمین به دنبال داشته است.

تأثیر معماری هند در بادگیرهای هرمزگان قابل‌مشاهده است، ازجمله کنگره‌هایی که در لبه بام ساختمان‌های هندی به‌کاررفته سات، این کنگره‌ها در قسمت‌های بالایی بادگیرهای هرمزگان نیز به چشم می‌خورد که آن‌ها گاهی حتی با چوب و یا ورق آلومینیومی ساخته می‌شدند و بر فراز بام بادگیر با میخ نصب می‌شدند.

فرم بام بادگیر

بادگیرهای هرمزگان همگی سقف مسطح دارند. پوشش سقف از تیر چوبی، حصیر خرما و کاه‌گل است. شایان‌ذکر است که به‌منظور ایجاد عیق حرارتی و رطوبتی در سقف بنا، سطح ورقه‌های چوبی با یک‌لایه خاک رس مرطوب و دولایه کاه‌گل پوشانده می‌شود تا قشرهای یکدست و همگنی بر روی چوب‌ها به وجود آید.

آب‌رو بام بادگیر

به‌منظور تخلیه آب باران روی سقف بادگیر همچون دیگر قسمت‌های پوشیده ساختمان، تعبیه آب رو در آن الزامی است. این آب رو گاهی به‌صورت شکافی نمایان از بالا تا پایین نمای ساختمان ادامه می‌یابد. در بعضی موارد آب روی بام با یک سوراخ در سقف و یک شیار عموی در امتداد یکی از تیرهای چهارگانه بادگیر تأمین‌شده است. در برخی نمونه‌های دیگر نیز به‌جای این شیار آب را با لوله‌های پی‌وی‌سی به پایین منتقل می‌کنند. در مواردی نیز تنها به ایجاد چند سوراخ در سقف بادگیر که آب را روی سطح نمای بادگیر رها می‌کنند، اکتفا شده است.

ارتفاع بادگیر

بادگیرهای هرمزگان همچون بادگیرهای سایر مناطق گرم و مرطوب ایران در مقایسه با بادگیرهای اقلیم گرم و خشک ایران، کوتاه هستند. بادگیرهای هرمزگان برخلاف بادگیرهای یزد در سیمای شهری با ارتفاع‌های متفاوت خودنمایی نمی‌کنند؛ بلکه به‌طور تقریبی می‌توان گفت اکثر بادگیرهای شهر هم‌ارتفاع هستند و یا اینکه حداقل ارتفاع کمی با یکدیگر دارند.

آنچه تاکنون در مورد ارتفاع گفته شد مربوط به طول کانال است نه فاصله سقف آن از کف زمین. چراکه در مورد خانه‌های دوطبقه دیده‌شده است که بادگیر بر فراز طبقه دوم ساخته‌شده است و تنها به اتاق پذیرایی تابستانه طبقه دوم سرویس‌دهی می‌کند. درنتیجه ممکن است بادگیری در سیمای شهر و محله به دلیل قرار گرفتن بر بالای سقف طبقه دوم بلندتر به نظر آید. این بادگیرهای طبقه دوم نیز هیچ‌گاه به طبقه اول سرویس نمی‌دهند.

شاید دلیل کاهش ارتفاع بادگیرهای هرمزگان، خصوصیات ویژه باد در این اقلیم باشد. نسیم دریا و خشکی به جهت عبور از دریا و رطوبت بالای این مناطق سنگین است و برخلاف بادهای کویری که خشکند و در ارتفاعات بالاتر شرایط مطلوب‌تری دارند، بادهای این شهر در ارتفاع پایین‌تر مطلوب‌ترند. نسیم دریا و خشکی که در صبح و عصر با تفاوت تغییر دمای سطح آب‌وخاک مجاور دریا ایجاد می‌شود، در ارتفاع کمی از سطح دریا و خشکی می‌وزد و به همین دلیل ارتفاع بادگیرها ببین 75/2 تا 8 متر بوده است و ارتفاع بالای 9 متر متعلق به بادگیرهایی است که پرفراز خانه دوطبقه قرار دارند.

فضاهای سرویس‌دهنده

بادگیر در خانه‌های هرمزگان با توجه به کارکرد سرمایشی آن، برای فضاهای نشیمن در تابستان مورداستفاده قرار می‌گیرد. در هر خانه به‌طورمعمول دو بادگیر وجود دارد و برای خانه‌های کوچک یک بادگیر تعبیه می‌شود. اتاق بادگیر که به تعداد بادگیرهای هر خانه در آن وجود دارد، تنها فضای سرویس‌دهنده بادگیرهای هرمزگان است و مطلوب‌ترین فضای موجود خانه در طول روز است و از آن برای استراحت یا جمع شدن اعضای خانواده و گاه صرف غذا استفاده می‌شود و به شکل‌های مختلفی توسط زیرانداز، کف‌پوش و نقاشی از اره‌ها از اتاق‌های دیگر متمایز است. این اتاق یا در طبقه همکف و یا در طبقه اول در نظر گرفته می‌شود.

به دلیل بالا بودن سطح آب زیرزمینی، خانه‌ها برخلاف خانه‌های یزد زیرزمین ندارند و خانه‌ها اکثراً یک طبقه‌اند و در مواردی خانه دوطبقه دیده‌شده که در خانه‌های دوطبقه نیز یک اتاق بادگیر در طبقه دوم نیز وجود دارد. اتاق بادگیر اتاقی مستطیل شکل است که عرض آن‌هم عرض بادگیر بوده و یا کمتر از 5/0 متر بیش از آن در نظر گرفته می‌شده است. طول اتاق بادگیر در رنج میان 5/1 برابر طول بادگیر تا 3 برابر آن متغیر است.

بازشوهای اتاق بادگیر

بازشوهای اتاق بادگیر به‌گونه‌ای تعبیه‌شده‌اند که برقراری جریان هوا و کارکرد بادگیر را آسان می‌کنند؛ به‌گونه‌ای که امکان ورود و خروج هوا علاوه بر در، توسط روزه‌های روی در، پنجره‌ها و روزن‌های نوار منتهی‌الیه بالای دیوار تأمین می‌شود.

سازه بادگیرها

ازآنجاکه کالبد بادگیر برای دریافت باد تا ارتفاعی بیش از ارتفاع خود ساختمان‌ها اوج می‌گیرد و دهانه‌های مکنده باد نیز مقاومت آن را در برابر نیروهای جانبی کاهش می‌دهد، لذا اهمیت عناصر پایدار نگهدارنده آن در مقابل نیروها واضح می‌نماید. در بادگیرهای هرمزگان نیز کلاف‌های چوبی به چشم می‌خورد که جنس چوب به کار گرفته‌شده در مقابل رطوبت، پوسیدگی و موریانه مقاوم است. این چوب به نام چندل معروف بوده که از هندوستان تهیه می‌شده است و در دوره‌های بعد از چوب‌های چهار تراش به نام مربع استفاده‌شده است. لذا در مورد سازه تفاوت جندانی میان بادگیرهای مناطق گرم و خشک کویری مانند یزد و هرمزگان دیده نمی‌شود و تنها جنس چوب به کار گرفته‌شده در هرمزگان با توجه به ویژگی‌های اقلیمی منطقه انتخاب‌شده است.

نحوه ساخت بادگیرها در هرمزگان

پلان بادگیرها را حدود 3*3 متر می‌گیرند و بدنه و تیغه‌های آن را با سنگ‌های برش خورده و صاف محلی در ابعاد 20 سانتی‌متر با ملات گچ‌وخاک می‌سازند. در هر مترمربع ارتفاع یک جفت چوب چندل به شکل ضربدر قرار می‌دهند. برای پوشش نهایی از تیرهای چوبی و شبکه حصیر (مانند سقف معمولی) یا بلوک‌های خشتی استفاده می‌شود.

تیرهای داخل تیغه‌ها نقش مهمی در استهلاک نیروهای کششی و خمشی ایجاد شونده داخل بدنه دارند. دوتیغه متقاطع درصورتی‌که در محل رأس‌ها به هم متصل باشند از صلب‌ترین سازه‌هاست.

بادگیرهای هرمزگان به لحاظ تنوع معماری با بادگیرهای یزد قابل‌مقایسه نیستند و بسیار ساده و یک فرم هستند و برخلاف شباهت فرمی‌شان به یکدیگر می‌توان به لحاظ چگونگی استقرار در پلان خانه و همچنین نما دسته‌بندی کرد.

همان‌طوری که نحوه ساماندهی فضاها در خانه‌های هرمزگان به یک‌شکل نیست، نحوه قرارگیری بادگیرها در منازل نیز یکسان نیست و بسته به نوع ساماندهی کل خانه و زیربنای خانه متغیر است، درنتیجه تأثیرگذاری بادگیر به‌عنوان نقطه اوج خط آسمان هر خانه نیز متفاوت است. پس به‌طورکلی می‌توان گفت تفاوت نحوه استقرار بادگیرها در پلان به چگونگی طراحی پلان مربوط است. در بیشتر خانه‌های بزرگ در هرمزگان دو بادگیر و یا بیشتر و در خانه‌های کوچک‌تر یک بادگیر دیده می‌شود. خانه‌های هرمزگان با توجه به تعداد بادگیرهای آن‌ها به پنج دسته تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:

1ـ خانه‌های تک بادگیر

این خانه‌ها زیربنای متوسط 300 مترمربع دارند، بنابراین به نسبت کوچک هستند. در این خانه‌ها فضاهای اصلی در سه طرف خانه قرارگرفته‌اند. و در ضلع چهارم فضاهای خدماتی در نظر گرفته می‌شود. در این خانه‌ها نیز با توجه به وسعت کم خانه، یک اتاق تابستانی وجود دارد که یک بادگیر نیز تهویه آن را میسر می‌سازد.

2ـ خانه‌های دو بادگیر

این‌گونه خانه‌ها بیشتر در منطقه بندرلنگه رایج است. دو اتاق بادگیر در دو جبهه مقابل هم در حیاط قرار می‌گیرند و دو بادگیر بر فراز هرکدام از اتاق‌ها دیده می‌شود. با توجه به موقعیت قرارگیری بادگیر و اتاق بادگیر نسبت به محور تقارن حیاط نیز می‌توان این گروه را به سه دسته تقسیم‌بندی کرد که عبارت‌اند از:

الف) در این‌گونه بادگیرها و اتاق بادگیرها نسبت به مرکز حیاط قرینه هستند.

ب) خانه‌هایی که در آن‌ها دو بادگیر و اتاق مجاورشان نسبت به آکس حیاط قرینه نیستند اما در وجود مقابل هم در حیاط قرارگرفته‌اند.

پ) خانه‌هایی که دو بادگیر هرکدام در اضلاع عمود بر هم حیاط در نظر گرفته‌شده‌اند و یکی از آن‌ها در مجاورت ورودی است و مؤکد ورودی نیز است.

3ـ خانه‌های سه بادگیر

این خانه‌ها دوطبقه هستند و به‌طورمعمول دو بادگیر در دو طرف حیاط وجود دارد و بادگیر سوم برای سرویس‌دهی به طبقه دوم تعبیه‌شده است. بادگیر سوم کنار ورودی خانه قرار دارد و تأکیدی بر ورودی خانه نیز محسوب می‌شود. در ضمن بادگیر سوم تنها به اتاق پذیرایی تابستانی در طبقه دوم سرویس‌دهی می‌کند و در هرمزگان بادگیری که بتواند به دو فضا در دوطبقه مختلف سرویس‌دهی کند، وجود ندارد.

4ـ خانه‌های چهار بادگیر

وسعت ابعاد خانه و گستردگی فضاها در برخی خانه‌های متعلق به تاجران ثروتمند موجب شده است تا در طراحی پلان فضاهای بیشتری در نظر گرفته شود. یعنی چهار اتاق نشیمن و پذیرایی در چهار طرف حیاط طراحی‌شده است که چهار بادگیر در چهارگوشه آن برای تهویه آن‌ها در نظر گرفته‌شده است.

5ـ خانه‌های پنج بادگیر

این نمونه بسیار نادر است و تنها در بندرلنگه می‌توان نمونه آن را یافت. مانند خانه فکری که اکنون زیر نظر میراث‌فرهنگی بندرلنگه است. این خانه متعلق به آقای فکری تاجر سرشناس مروارید بوده است که در دوران قاجاریه ساخته‌شده است. در این خانه تالارهای بزرگ و  اتاق‌هایی برای کارهای تجاری و پذیرایی وجود دارد که پنج اتاق آن بادگیر دار است. بادگیرهای این خانه جز بلندترینی بادگیرهای شهر بندرلنگه محسوب می‌شوند.

گونه شناسی بادگیرهای بندرلنگه در نما

فرم قفسه بادگیرهای هرمزگان به سه شکل دیده می‌شود.

1ـ مستطیل

2ـ مربع

3ـ مستطیل عمودی

بر این اساس بادگیرهای هرمزگان را می‌توان به سه دسته تقسیم‌بندی کرد که عبارت‌اند از:

الف) در بادگیرهایی که فرم قفسه آن مستطیل افقی است، ارتفاع قفسه بادگیرها بین 79/1 تا 7/2 متر است و تناسبات قفسه (نسبت طول به ارتفاع) بین 63/0 تا 95/0 است. بدون توجه دقیق پیرامون تناسبات قفسه بادگیر و با توجه به تیر چوبی افقی که همانند بادبند، دهانه بادگیر را در مقابل نیروهای جانبی حفظ می‌کند می‌توان این‌گونه را تشخیص داد. در این‌گونه تنها یک تیر چوبی افقی در دهانه بادگیر دیده می‌شود.

ب) بادگیرهای دارای قفسه مربع شکل معمولاً دو تیر چوبی افقی در برابر نیروهای جانبی محافظت می‌شود.

پ) در فرم قفسه عمودی تناسبات قفسه (نسبت طول به ارتفاع) بین 1/1 تا 22/1 است و سه تیر چوبی افقی در دهانه بادگیر کار گذاشته‌شده است.

به‌طورکلی می‌توان گفت بادگیرهای بلند، فرم قفسه کشیده‌ای دارند و فرم هندسی آن مستطیل عمودی است و بادگیرهای کوتاه بافرم قفسه مستطیل افقی ساخته‌شده‌اند.

معایب بادگیرهای سنتی هرمزگان

ـ کاربردی بادگیرهای سنتی هرمزگان معمولاً در ساختمان کم ارتفاع یک تا دوطبقه است و در ساختمان‌های بلندمرتبه امروزی قابلیت استفاده را ندارند و بیشتر جنبه نمادین و تزیینی رادارند.

ـ بادگیرها معمولاً رو به جهت باد مطلوب ساخته می‌شوند بااین‌حال در مواقعی که این باد دارای گردوغبارهایی باشند، موجب ایجاد عدم آسایش می‌شوند.

ـ دمای هوایی که از بادگیر وارد ساختمان می‌شود تقریباً با دمای هوای محیط برابر است.

ـ ساخت بادگیرهای مرتفع برای رسیدن به‌شدت باد مناسبت، هزینه هنگفتی را به کار تحمیل می‌کند.

نتیجه‌گیری

بادگیرهای هرمزگان به لحاظ تنوع معماری بسیار ساده و یک فرم هستند و برخلاف شباهت فرمی‌شان به یکدیگر می‌توان به لحاظ چگونگی استقرار در پلان خانه و همچنین نما، دسته‌بندی کرد. همان‌طوری که نحوه سامان‌دهی فضاها در خانه‌های هرمزگان به یک‌شکل نیست، نحوه قرارگیری بادگیرها در منازل نیز یکسان نیست و بسته به نوع ساماندهی کل خانه و زیربنای خانه متغیر است. درنتیجه تأثیرگذاری بادگیر به‌عنوان نقطه اوج خط آسمان هر خانه نیز متفاوت است. به‌طورکلی می‌توان گفت تفاوت نحوه استقرار بادگیرها در پلان به چگونگی طراحی پلان نیز مربوط می‌شود. در بیشتر خانه‌های بزرگ در هرمزگان دو بادگیر و یا بیشتر و در خانه‌های کوچک‌تر یک بادگیر دیده می‌شود. خانه‌های تک بادگیر دارای زیربنای متوسط 300 مترمربع است و لذا به نسبت کوچک هستند. در  این خانه‌ها یک سمت حیاط فضاهای خدماتی اختصاص‌یافته و فضاهای اصلی در سه طرف خانه قرارگرفته‌اند. در این خانه‌ها نیز با توجه به وسعت کم خانه، یک اتاق تابستانی وجود دارد که یک بادگیر نیز تهویه آن را میسر می‌سازد.

خانه‌های دو بادگیر، اتاق بادگیر در دو جبهه مقابل هم در حیاط قرار دارد. خانه‌های سه بادگیر معمولاً دوطبقه هستند و به‌طورمعمول دو بادگیر در دو طرف حیاط وجود دارد و بادگیر سوم برای سرویس‌دهی به طبقه دوم تعبیه‌شده است. بادگیر سوم کنار ورودی خانه قرار دارد و تأکیدی بر ورودی خانه نیز محسوب می‌شود. در ضمن بادگیر سوم تنها به اتاق پذیرایی تابستانی در طبقه دوم سرویس‌دهی می‌کند و در هرمزگان بادگیری که بتواند به دو فضا در دوطبقه مختلف سرویس‌دهی کند وجود ندارد. خانه‌های چهار بادگیر متعلق به تجار ثروتمند است و در طراحی پلان فضاهای بیشتری در نظر گرفته‌شده است. یعنی چهار اتاق نشیمن و پذیرایی در چهار طرف حیاط طراحی‌شده است که چهار بادگیر در چهارگوشه آن برای تهویه آن‌ها در نظر گرفت شده است. خانه‌های پنج بادگیر نمونه‌ای بسیار نادر است و در منطقه بندرلنگه می‌توان یافت.

بادگیرهای هرمزگان با کمترین دقت نظری پیرامون تأثیرگذاری‌شان در سیمای شهری شکل‌گرفته‌اند. فقط بادگیرهایی که متعلق به خانه‌های تجار بوده‌اند دارای نما است.

ارتفاع متفاوت قفسه بادگیرها، معیار مناسبی برای دسته‌بندی آن‌ها بر مبنای نمایشان است. بنابراین بادگیرهای بلند، فرم قفسه کشیده‌ای دارند و فرم هندسی آن مستطیل عمودی است و بادگیرهای کوتاه بافرم قفسه مستطیل افقی ساخته‌شده‌اند.

رطوبت بالای هرمزگان باعث شده تا نیازی با ایجاد سرمایش تبخیری احساس نشود و بادگیرهای این استان تنها با ایجاد سیرکولاسیون هوا و جابجایی، اتاق را تهویه می‌کنند. بالا بودن سطح آب زیرزمینی و رطوبت زیادی که از کف به فضاها نفوذ می‌کند باعث شده تا زیرزمینی وجود نداشته باشد. بادگیرها تنها به اتاق بادگیر که یا در طبقه همکف یا در طبقه دوم قرارگرفته است، سرویس می‌دهند.

 

منابع و مآخذ

ـ  محمودی مهناز و مفیدی، سید مجید (1387 ) تحلیلی بر گونه شناسی معماری بادگیرهای یزد و یافتن گونه بهینه کارکردی، نشریه هنرهای زیبا، شماره 36، ص28.

ـ مزیدی، محسن و مزیدی، محمد (1387)، تحلیل عددی عملکرد بادگیرها به‌عنوان دستگاه‌های سرمایشی انفعالی در مناطق گرم و خشک، نشریه انرژی ایران، شماره 28، ص 40

ـ مزیدی، محسن و دهقانی، علیرضا (1379)، تعیین جریان کلی هوا در بادگیرها به‌عنوان عامل‌های تهویه مطبوع سنتی در ساختمان‌های قدیمی، مجله نامه مکانیک شریف، شماره 8، ص 65-58

ـ دهقانی، علیرضا (1385)، بررسی تاریخچه و سیرتکاملی بادگیرها این پدیده زیبا و عامل تهویه مطبوع سنتی، نشریه تهویه و تبرید، سال سوم، شماره 19، ص 6-5

پرنیا، محمد کریم (1348) بادگیر و خیشخان، مجله باستان‌شناسی و هنر ایران، شماره 4، ص 51-43

ـ محمودی، مهناز و مفیدی، سید مجید (1382) تأثیر اقلیم بر کالبد بادگیرهای یزد و بندرلنگه، مجموعه مقالات سومین همایش بهینه‌سازی مصرف سوخت، ص 242-238

ـ محمودی، مهناز و مفیدی، سید مجید (1390) بررسی چگونگی تأثیرگذاری پلان معماری بادگیرها در کاهش دمای محیط، علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دوره سیزدهم، شماره یک، ص 86-85

ـ خدابخشی، شهره و مفیدی، سید مجید (1380) ساخت‌وساز پایدار در ارتباط با معماری سنتی ایران، مجموعه مقالات سومین همایش ملی انرژی ایران، ص 611

 

 

* گزارش از صدیقه شهبازی احمدی

 

انتهای پیام/